Elektrik şebekeleri, merkezi üretim ve tek yönlü enerji akışı döneminden çıkarak esnek, dijitalleşmiş ve dağıtık üretime dayalı yeni bir yapıya geçmektedir. Dünyada ve ülkemizde özellikle yenilenebilir enerji kaynaklarından elektrik üretimindeki artış ve bu kaynakların küçük ölçekli ve dağınık yapıda olması, klasik elektrik şebekesi modelinin dönüşümünü zorunlu hale getirmiştir. Bu bağlamda, dağıtık ve yenilenebilir enerji kaynaklarının yaygınlaşmasıyla birlikte esnek, etkin ve dengelenebilir bir şebeke işletimi sağlamak amacıyla toplayıcılık kavramına ihtiyaç duyulmuştur. Tüketici katılımının artırılmasının amaçlanması ve enerji arz-talep optimizasyonunun geliştirilmesi ihtiyacı da toplayıcılık faaliyetinin gerekliliğini pekiştirmiştir.
Sektörel bir yenilik olarak karşımıza çıkan, sadece üretimde değil, aynı zamanda tüketim tarafında esneklik ve etkileşim gerektiren toplayıcılık faaliyeti, enerji kaynaklarının şebekeye entegrasyonunu optimize etmeyi, tüketici katılımını ve talep tarafı esnekliğini etkin kılmayı hedeflemektedir. Toplayıcılar, genellikle dağıtım, üretim, tüketim ve depolama kaynaklarını kendi bünyesinde toplayıp, bunların tek bir enerji kaynağı gibi şebekede değerlendirilmesini sağlayan üçüncü taraf organizasyonlar olarak kategorize edilebilmektedir.
Toplayıcıların bu faaliyetleri verimli yürütebilmesi için gerçek zamanlı veriler, hava durumu tahminleri, geçmiş tüketim alışkanlıkları ve şebeke ihtiyaçları gibi çok boyutlu unsurların dikkate alınması, ayrıca kontrol ve izleme sistemlerinin kurulması gerektiği görülmektedir.
Türkiye'de bu ihtiyaçların karşılanmasına yönelik olarak 22 Aralık 2022 tarihli Elektrik Piyasası Kanunu'na eklenen 12/A maddesi ile toplayıcılık yasal zemine kavuşturulmuş, EPDK'ya ikincil düzenlemeleri yapma yetkisi verilmiştir.
Toplayıcılar için Önemli Eşikler
- Portföylerinde maksimum 100 MW kurulu güçlü lisanslı tesisler olabilir.
- Lisanssız portföyü üst sınırı 500 MW olarak belirlenmiştir.
- Toplayıcı maksimum 2000 MW üretim portföyü toplayabilir.
- Sadece portföyüne elektrik tedarik edebilir.
- Lisanssızlar ve diğer üretim tesisleri TEİAŞ'ın onayı ile dengeleme birimi olabilirler.
- Tüketim tesislerinin talep tarafı ve Dengeleme Güç Piyasası'na "(DGP") katılımı için TEİAŞ onayı gerekmektedir.
Toplayıcılar için Faaliyet Alanları
- Lisanslı üretim tesisleri: Yan Hizmetler, DGP- Lisanssız üretim tesisleri: DGP
- Tüketim tesisleri: Talep tarafı katılımı, DGP
- Depolama tesisleri: Yan hizmetler, DGP, Arbitraj
- Toplayıcı Portföyü Yönetimi: Bu faaliyetlerin gerçekleştirilmesi, enerji satışı ve gerekli enerjinin temini, dengesizliklerin giderilmesi
Faaliyet Alanları Detaylar
Toplayıcının faaliyette bulunabileceği alanlar:
- Portföyündeki lisanslı/lisanssız üretim tesislerinin enerjisini satma
- Müstakil depo kurma/kullanma
- Portföyündeki depolamalı üretim tesislerinin depolarını da kullanma
- Lisanssız üretim tesislerini portföyünde toplama
- Portföyündeki tüketim tesisleri için enerji temini
- Portföyündeki tüketim tesislerini a) Talep Tarafı katılımında kullanma b) DGP'de kullanma
- Portföyündeki üretim tesislerini yan hizmet ve DGP'de kullanma
- Portföyünün enerji dengesizliğini yönetme
Faaliyet Sürecinde Yapılacaklar
- Lisanslama: Toplayıcılık Lisansı
- Portföy oluşturma:
- EPİAŞ kayıt: EPİAŞ için Vadeli Elektrik Piyasası'na ("VEP") katılım; GÖP, GİP piyasalarına katılım; uzlaştırma işlemleri, uzlaştırmaya esas veriş-çekiş birimleri, dengeleme birimleri kaydı ve piyasa katılım anlaşmaları
- TEİAŞ uygunluğu: DGP ve/veya yan hizmetlere katılım için dengeleme bölgesi bazında oluşturulan topluluk uygunluğu; talep edilen ve bağımsız olarak YAL/YAT tüketim tesisleri topluluğu; yan hizmet anlaşmaları uygunluğu
- Yükümlülükler: Lisanslı, lisanssız üretim, tüketim ve müstakil depolama tesisleri için oluşturulan Kesinleşmiş Günlük Üretim/Tüketim Öncesi Planı'nı ("KGÜP") ve Emre Amade Kapasite'yi ("EAK"), TEİAŞ'a bildirmek; piyasa işlemlerine ilişkin ilgili mevzuat kapsamındaki tüm yükümlülükler
- Yönetim: Toplayıcı kontrol sistemlerinin tesisi; iletişim sistemleri altyapısı ve kontrol sayaçlarının kurulması
- Faaliyete başlama
Toplayıcılık Hizmet Anlaşması Kapsamı
Elektrik Piyasasında Toplayıcılık Faaliyeti Yönetmeliği'nde m.4/1'in (j) bendinde verildiği üzere Toplayıcılık hizmeti anlaşması, "Toplayıcılar ile üretim lisansı sahibi tüzel kişiler, serbest tüketiciler, müstakil depolama tesisi sahibi tüzel kişiler ve Elektrik Piyasasında Lisanssız Elektrik Üretim Yönetmeliği kapsamında faaliyet gösteren gerçek veya tüzel kişiler arasında özel hukuk hükümlerine tabi olarak, toplayıcıların söz konusu şebeke kullanıcıları adına elektrik enerjisi ve/veya kapasitesini alıp satmasına ve yan hizmetlere ilişkin tedarik süreçlerine katılabilmesine dair yapılan ve Kurul onayına tabi olmayan ticari anlaşmayı" ifade etmektedir. Buna göre toplayıcılık hizmet anlaşmasında kazanç paylaşımı, toplayıcı veya üretici/tüketicinin yükümlülüğünü yerine getirmemesi, portföyden çıkma/çıkarma ve diğer temel hak ve yükümlülüklere yer verilmesi söz konusu olmaktadır.
Dengeden Sorumlu Grup (DSG) ve Toplayıcılık Karşılaştırması
DSG ve Toplayıcılık yapıları, elektrik piyasasında farklı ekonomik motivasyonlara sahiptir. DSG doğrudan gelir elde etmeyen, esas avantajı dengesizlikten doğan maliyetleri azaltarak tasarruf sağlamak olan yapılardır. Buna karşın toplayıcılar ise talep tarafı katılımı, dengeleme piyasası gibi çeşitli alanlarda rol alabilen doğrudan ticari oyunculardır.
DSG, gün öncesinden üreteceği veya tüketeceğini beyan etmiş ancak bu beyandan sapan kullanıcıların dengesizliklerini, negatif ve pozitif şekilde birleştirerek sinerji (grup içindeki tesislerin tahmin sapmalarının birbirini dengelemesi) oluşturup, dengesizlik maliyetini azaltıp, buradan kazanç üretebilecek bir yapı olarak karşımıza çıkmaktadır. Ancak EPDK yetkililerinden alınan bilgiye göre fiziksel şebeke kısıtları sebebiyle DSG'lerin uyguladıkları dengesizlik giderme metotlarının şebekeye beklenen faydayı sağlayamamış olduğu anlaşılmaktadır.
Dengeleme bölgeleri ve enerji yönetimi bazlı ve fiziksel enerji dengesine katkı sunabilecek toplayıcılık yapılarının bu noktada gündeme getirildiğini görmekteyiz. Bunu yaparken de DSG'lerde sinerjiyi %10 ile sınırlayarak, %10'un üzerindeki dengesizliklerin kullanıcıların sorumlulukları olmasına ilişkin sınır getirilmiştir. Toplayıcılıkta böyle bir sınır olmadığı için toplayıcılık DSG'lere karşı avantajlı bir duruma gelmiş gözükmektedir. Her ne kadar bu konuda bir netlik olmasa da EPDK'nın 2026 yılında DSG yapısının tamamen kaldırılmasına yönelik bir yaklaşım içinde olduğu bilinmektedir.
DSG'lerin problemli yapısını toplayıcılıkla daha işlevli, daha şebeke ihtiyaçlarına hizmet eden bir yapıya çevirmek için düzenlemeler yapılmaktadır. Toplayıcılık yapısıyla birlikte %10 kısıtlamasına takılmadan yüksek miktarda sinerji oranı elde edilebilecek olup toplayıcılıkta getirilen 2000 MW portföy sınırıyla da piyasada tekelleşmenin önüne geçmek ve rekabetin korunmasını sağlamak hedeflenmektedir. EPDK'nın DSG'lerden toplayıcılara yönelme beklentisinin bu yaklaşım doğrultusunda olduğu anlaşılmaktadır.
10 Yılı Dolduran Lisanssız Santrallerin Çıkış Süreci
2034 yılı itibariyle 14.839 MW'lık (14.098'i güneş olmak üzere) bir kapasitenin lisanssız çalışma dönemini tamamlayacağı bilinmekte, piyasa dinamiklerini iyi bilmeyen, deneyimli personeli olmayan bu üreticilerin toplayıcılar için önemli bir faaliyet alanı teşkil etmesi beklenmektedir. Buna karşın bu konumdaki bütün üreticilerin toplayıcıların portföyüne geçmeyip bir kısmının lisans alıp üretime devam etmeyi planlaması olasıdır. Ancak Piyasa Takas Fiyatı'ndan ("PTF") daha yüksek destekleme bedelleri oluştuğu durumlarda aradaki farkın YEKDEM'e ödenmek zorunda kalınması karşısında önceki dönemdeki kazançlarla karşılaştırılabilir bir karlılığın söz konusu olmayacağı aşikardır.
10 yılını dolduran bu lisanssız santrallerin aynı zamanda yollarına Görevli Tedarik Şirketi ("GTŞ")'lerle devam etmesi mümkün olabilecektir. Ancak elektrik üretim bedelinin tahsil edilmesinin 2 aya varan valörlerle gerçekleştiği, buna karşın toplayıcılık portföyüne dahil olunduğunda bunun saatlik, günlük, haftalık uzlaştırmalar neticesinde elde edilen gelirlerin alınabilmesi anlamına geldiği görüldüğünde, bunun toplayıcılar ve bahsi geçen lisanssız üreticiler için bir fırsat olarak görülmesi beklenmektedir.
Lisanslı Santrallerin YEKDEM Tamamlanma Süreci
Lisanssız santraller dışında 2032 yılı itibariyle alım garantisi kapsamı dışına çıkması beklenen yaklaşık 17 GW'lık lisanslı üretim yapan YEKDEM piyasası oyuncuları bulunmaktadır. Dengesizliklerin yönetilmesi ve piyasa yapılarının takip edilmesi yerine bir toplayıcı portföyünde yer alıp işlem yapmayı tercih etmesi beklenen önemli sayıda tesis olduğu düşünülmektedir.
Toplayıcı Lisansı için Gerekenler
1-Sermaye Şartı: 50 milyon TL
2-Lisans Alma Bedeli: 10 milyon TL
3-Esas Sözleşme Şartı ve Diğer Evrak: Esas sözleşmede yer verilmesi gereken hususlar, yasaklı olmama ve kontrol beyanı, ortaklık yapısına ilişkin belgeler
4-İlave sermaye ve Teminat Şartı: Toplayıcı lisans kapsamında kurulacak Merkezi Elektrik Depolama Tesisi ("MEDT") için:
- Yatırım tutarının %20'si kadar ilave sermaye,
- Kurulu güce göre yatırım tutarının belirli oranlarında teminat istenmektedir.
Sonuç yerine;
Türkiye elektrik piyasasında yaşanan yapısal dönüşüm, yenilenebilir enerji kaynaklarının yaygınlaşması ve dağıtık üretim tesislerinin çoğalmasıyla birlikte, şebeke işletiminde daha esnek ve bütünleşik çözümlere duyulan ihtiyacı artırmıştır. Bu dönüşüm, tüketici ve üretici taraflarının etkin katılımını sağlayacak yeni piyasa yapılarının oluşturulmasını gerekli kılmaktadır. Toplayıcılık faaliyeti, bu gereksinimlere cevap veren ve farklı üretim-tüketim bileşenlerini tek bir portföy altında birleştirerek şebekenin dengeleme ve esneklik ihtiyacını karşılamaya yönelik stratejik bir araç olarak ortaya çıkmıştır.
Toplayıcıların, üretim ve tüketim kaynaklarını profesyonelce yöneten ve yan hizmet piyasalarında aktif rol üstlenen oyuncular olarak konumlandırılması, piyasa işleyişinin şeffaf ve verimli şekilde devam ettirilmesi açısından önem arz etmektedir. Ayrıca, DSG yapısının getirdiği kısıtlar karşısında toplayıcılığın daha etkin ve işlevsel bir çözüm olarak öne çıkması, sektörde bu modele geçişin artacağına işaret etmektedir.
Lisanssız üretim tesislerinin, lisansı sona eren YEKDEM santrallerinin ve depolama birimlerinin toplayıcı portföylerine dâhil edilmesi, arz-talep dengesinin sağlanması, dengeleme piyasalarına katkı sunulması ve ticari verimliliğin artırılması yönünde önemli fırsatlar barındırmaktadır. Toplayıcılık, Elektrik Piyasası Kanunu m.12/A ile birlikte yasal zemine kavuşmuş ve EPDK'nın çıkardığı ikincil düzenlemelerle birlikte uygulama çerçevesi netleşmeye başlamıştır.
Sonuç olarak, toplayıcılığın enerji piyasasında hem sistem güvenliğini artıran hem de ticari aktörler için yeni gelir mekanizmaları sunan çok yönlü bir model olarak gün geçtikçe daha da önem kazanacağı öngörülmektedir. Bu minvalde toplayıcılığın sistemik entegrasyonunun güçlendirilmesinin kritik bir stratejik adım olduğu kanaatindeyiz.
The content of this article is intended to provide a general guide to the subject matter. Specialist advice should be sought about your specific circumstances.
